تعریف بودجه

واژه بودجه در فارسی از زبان فرانسه اقتباس شده و در فرانسه نیز از انگلیسی اقتباس شده است . واژه بوژت  یک واژه فرانسه قدیم است و به کیف چرمی اطلاق می شده است که وجوه نقد را در آن نگهداری می کردند. چنین واژه ای در زبان فارسی به کار نمی رفت و بعد از آن چون قانون اساسی ایران بیشتر از قوانین اساسی بلژیک و فرانسه ترجمه و اقتباس شده این واژه نیز همراه قوانین مالی فرانسه وارد قانون محاسبات عمومی ایران و زبان فارسی گشته است.

بودجه موقعی موثر است که بطور صحیح اجرا شود ، بطوریکه میتوان گفت اهمیت بودجه در جامعه فقط با اجرای صحیح بودجه تجلی می یابد . زیرا اگر بودجه بطور صحیح اجرا نشود نمیتوان به هدفهای که از نظر سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در تنظیم آن مورد نظر بوده ، نائل آمد . از طرفی باید توجه داشت که بودجه را نمیتوان بطور صحیح اجرا کرد مگر اینکه عملیات اجرایی آن بطور دقیق در معرض نظارت و کنترل قرار گیرد .

مراحل بودجه ( سیکل بودجه ) بقرار ذیل  می باشد :

1 ـ مرحله تهیه و تنظیم و پیشنهاد بودجه

2 ـ مرحله تصویب بودجه

3 ـ مرحله اجرای بودجه

4 ـ مرحله نظارت و کنترل بودجه

بنابراین مرحله نظارت و کنترل بودجه آخرین مرحله از سیکل بودجه میباشید . چون بودجه ماموریت و اجازه ای است که قوه مقننه به قوه مجریه داده ، بدیهی است قوه مقننه میخواهد از چگونگی اجرای ماموریت آگاهی داشته باشد ، لذا هدفهای اساسی نظارت بر بودجه را بشرح زیر میتوان بیان نمود:

الف ـ تامین منظور قانون گذار : یعنی انطباق دریافتها و پرداختها و عملیات مالی دولت با مقاصد مجلس.

ب  ـ حفظ محدودیتهای مالی : یعنی میزان پرداختها قطعی و تعهدات از اعتبارات مصوب تجاوز نکرده و پرداختها طبق مقررات بعمل آمده باشد و اجرای عملیات و برنامه ها و هدفهای پیش بینی شده در قانون بودجه مطابقت داشته باشد .

انواع طبقه بندی بودجه

به طور کلی طبقه بندی های بودجه ای را می توان به شرح زیر تقسیم بندی کرد :

 طبقه بندی در آمدها و سایر منابع تامین اعتبار

طبقه بندی هزینه ها

طبقه بندی عملیاتی

طبقه بندی سازمانی

طبقه بندی اقتصادی

طبقه بندی نوع اول مربوط به طرف درآمدهای بودجه و سه نوع بعدی دیگر طرف دوم آن یعنی هزینه ها و نوع آخر با هر دو طرف ارتباط دارد. سه نوع اول(درآمدی -محاسباتی و سازمانی) این نوع طبقه بندی ها در بودجه متداول(سنتی) نیز وجود داشته و ابزار کنترل مالی تلقی می شده اند ولیکن دو طبقه بندی اخیر (عملیاتی و اقتصادی) زاییده بودجه های نوین و نشانه تکامل آنها می باشند که اولی به عنوان ابزار کنترل اجرایی و بهبود مدیریت و دومی به عنوان ابزار کنترل اقتصادی و برنامه ریزی ملی به کار برده میشوند.

بودجه ریزی عملیاتی :

بودجه ریزی عملیاتی به دنبال ایجاد پیوند میان شاخصهای عملکرد و تخصیص منابع است بنابراین حول دو نکته« ارتباط بودجه با نتیجه» و «ارتباط شاخص عملکرد و ارزیابی» می چرخد .

 1-    بودجه ریزی عملیاتی عبارتست ازبرنامه سالانه به همراه بودجه سالانه که رابطه میان میزان وجوه تخصیص یافته به هربرنامه ونتایج به دست آمده از آن برنامه را نشان می دهد . این بدان معناست که با هر میزان مخارج انجام شده در هر برنامه ، می بایستی مجموعه معینی از اهداف تحقق یابند.

2- بودجه ریزی عملیاتی آن نوع بودجه ریزی است که به گونه ای نظام مند شاخص های عملکرد را درفرآیند تخصیص منابع عمومی کمیاب مورد استفاده قرار می دهد.

3- فرج وند در کتاب « فراگرد تنظیم تا کنترل بودجه » بودجه ریزی عملیاتی را اینچنین تعریف کرده است :

 « بودجه ریزی عملیاتی یا بودجه بر حسب عملیات عبارتست از بودجه ای که بر اساس وظایف ، عملیات و پروژه هائی که سازمانهای دولتی تصدی اجرای آن را بعهده دارند ، تنظیم می شود. در تنظیم بودجه عملیاتی به جای توجه به  کالاها و خدماتی که دستگاه خریداری      می کند  و یا به عبارتی به جای توجه به وسایل اجرای فعالیتها ، خود فعالیتها و مخارج کارهائی که باید انجام شود ، مورد توجه قرار می گیرد. در بودجه ریزی عملیاتی – علاوه بر تفکیک اعتبارات به وظایف ، برنامه ها و فعالیتها و طرحها ، حجم عملیات و هزینه های اجرای دولت و دستگاههای دولتی طبق روشهای علمی مانند حسابداری قیمت تمام شده (Cost Accounting) و روش اندازه گیری کار (Work Measurement) محاسبه و اندازه گیری می شوند. ارقام پیش بینی شده در بودجه عملیاتی باید مستند به تجزیه و تحلیل  تفصیلی برنامه ها ، عملیات و نیز قیمت تمام شده آنها باشد . در بودجه عملیاتی مشخص می شود که قیمت تمام شده یک تخت بیمارستان چقدر باید باشد ، یک بیمارستان 100 تختخوابی چقدر هزینه باید داشته باشد ، ساخت یک مدرسه 5 کلاسه چقدر زمان باید ببرد و چقدر هزینه در بر داشته باشد .»

4- فرزیب در کتاب « بودجه ریزی دولتی در ایران » می نویسد :«بودجه ریزی عملیاتی در واقع همان بودجه برنامه ای است که به نحو دقیق تر و روشن تری اجرای برنامه ها را از دیدگاه «فایده و هزینه » تجزیه و تحلیل می نماید و به علل افزایش قیمت تمام شده واقف می گردد و در نهایت به مدیریت سازمان کمک می کند . استقرار این سیستم مستلزم وجود اطلاعات دقیق در مورد اجرای برنامه ها ، فعالیتها و عملیات هر واحد است لذا حرکت به سوی بودجه عملیاتی موجب گسترش و نگهداری حسابها و جزئیات در امور مالی دستگاه می باشد.»

فرزیب   بودجه ریزی عملیاتی را بر پایه چهار اصل زیر می داند :

-         حسابداری قیمت تمام شده

-         روش اندازه گیری کار

-         استفاده از نرمها

-         استفاده از استانداردها

5- بودجه ریزی عملیاتی یک برنامه تلفیق عملکرد سالانه و بودجه سالانه می باشد که روابط بین سطح اعتبارات برنامه و نتایج مورد انتظار را نشان میدهد . همچنین تاکید می کند که یک هدف یا مجموعه ای از هدفها باید با مقدار معینی از اعتبارات بدست آید. یک بودجه عملیاتی علاوه بر تخصیص هزینه های فعالیت ، همه فعالیتهای ( مستقیم و غیر مستقیم ) موردنیاز برای پشتیبانی یک برنامه را تعریف و تعیین می کند.

مدیریت بودجه و برنامه ریزی منابع دانشگاه علوم پزشکی کاشان